خلأ نظارتی و ضعف بازدارندگی قانونی در حوزه فعالیت مراکز غیر مجاز زیبایی و تبلیغات اغواگرانه در شبکه‌های اجتماعی، بستر قصور پزشکی و مداخلات غیرمجاز را فراهم کرده و سبب شده رویای زیباتر شدن برای بسیاری به کابوس نقص و مرگ تبدیل شود.-
علی صالحی دادستان تهران، در نشست هفته گذشته شورای‌عالی قوه قضاییه از صدور دو کیفرخواست علیه متهمان پرونده‌ای خبر داد که فعالیت‌های آنها در کلینیک غیرمجاز منجر به فوت یک مراجعه‌کننده و آسیب بدنی چند نفر دیگر شده است. متهم اصلی پرونده پیش‌تر پزشکی بوده است که از فعالیت پزشکی محروم شده بود. او پس از تأسیس کلینیک فاقد مجوز، با سوءاستفاده از مهر و امضای یک پزشک متخصص پوست و زیبایی، اقدام به تزریق ژل تقلبی کرده و برای فرار از مجازات حتی به همدستان خود دستور آتش زدن جسد متوفی را داده است.
این پرونده نمونه‌ای هشدار دهنده از پیامد فعالیت‌های غیرمجاز و تبلیغات فریبکارانه در حوزه زیبایی که با تبلیغات اغواگرانه سلبریتی‌ها و بلاگر‌ها و رشد شتابان مؤسسات فاقد مجوز و خلأ نظارتی در این حوزه بستری فراهم کرده است که بسیاری از افراد، جراحی‌های زیبایی غیرضروری را به‌عنوان یک نیاز حیاتی تلقی کنند. این فضای آشفته و بی‌ضابطه باعث شده افراد فاقد صلاحیت در محیط‌های زیرزمینی و مراکز نامعتبر اقدام به انجام انواع خدمات و مداخلات زیبایی کنند؛ اقدامی که پیامد آن، شکل‌گیری ده‌ها پرونده مداخلات غیرمجاز که منجر به نقص و مرگ متقاضیان شده است.
اگرچه که کارشناسان حقوقی و قضایی هشدار می‌دهند که تداوم این روند، بدون تقویت بازدارندگی قانونی، نظارت کارآمد و افزایش آگاهی عمومی، سلامت جامعه و اعتبار نظام پزشکی را با آسیب جدی مواجه می‌کند، اما گاها بی عملی نهاد‌های متولی سبب شده است که در نهایت، این شهروندان باشند که بهای آن را با سلامت خود می پردازند.
در همین رابطه فرهاد رجبی‌راد، بازپرس دادسرای جرایم پزشکی تهران، در تشریح وضعیت مداخلات غیرمجاز در امر پزشکی و تبلیغات گسترده جراحی‌های زیبایی در فضای مجازی، در گفتوگو با میزان گفت: افزایش چشمگیر عمل‌های زیبایی و تبلیغات سلامت‌محور در فضای مجازی، به یک معضل جدی در سطح کشور تبدیل شده است.
وی توضیح داد: قانونگذار چند سال قبل قانون جامع ممنوعیت تبلیغات و معرفی محصولات و خدمات آسیب‌رسان به سلامت در رسانه‌های ارتباط جمعی داخلی، بین‌المللی و فضا‌های مجازی را تصویب کرده است؛ به این معنا که تبلیغات درمانی، معرفی محصولات و خدمات مرتبط با سلامت و از جمله زیبایی تحت شمول این قانون هستند و جرم‌انگاری شده‌اند.
وی افزود: ممنوعیت تبلیغات به معنای حذف کلی تبلیغات سلامت‌محور نیست؛ برای مثال، در حوزه فضای مجازی، معاونت فنی و نظارتی سازمان نظام پزشکی مجوز تبلیغات صادر می‌کند، مشروط بر رعایت پروتکل‌ها و اجتناب از تبلیغات فریبکارانه. اما واقعیت آن است که عمده تبلیغاتی که اکنون در شبکه اینستاگرام و صفحات تبلیغ‌کننده انجام می‌شوند، فاقد مجوز هستند و سپس مراکز غیرمجاز را به کار می‌گیرند.
تبلیغات غیرواقعی عامل افزایش مراجعه به مراکز زیبایی
وی در توضیح علل افزایش جراحی‌های زیبایی اظهار داشت: یکی از دلایل اصلی، تبلیغات گسترده خدمات زیبایی در فضای مجازی است. این تبلیغات اغلب واقعی نیستند؛ تصاویر و ویدئوشده یا ویرایش‌شده‌اند یا ممکن است اصلاً مربوط به همان مرکز نباشند. سلبریتی‌ها و بلاگر‌ها نیز بدون آگاهی کامل، این تبلیغات را انجام می‌دهند. در واقع، امر درمانی مطرح نیست؛ جنبهٔ تجاری دارد و هدف صرفاً کسب درآمد است.
وی ادامه داد: متأسفانه، افراد بدون تحقیق لازم به مراکز زیبایی مراجعه می‌کنند و آسیب‌های جسمی، زیبایی و روانی متعددی متوجه آنها می‌شود. بیشترین آسیب‌ها مربوط به مراکزی هستند که کاملاً غیرمجازند. در مراکزی که پزشک متخصص دارند، هنوز هم این عمل‌ها غالباً اندیکاسیون درمانی ندارند؛ یعنی عمل‌های انتخابی‌اند و حتی اگر همه شرایط رعایت شود، ریسک آسیب وجود دارد و با وجود پزشک، نمی‌توان تضمین کرد که عوارض پیش نیاید.
پیکرتراشی و خدمات زیبایی دندان در صدر
وی با تأکید بر دو حوزه به شدت آسیب‌خیز در خدمات زیبایی که بیشترین شکایت از نقص و قصور در آن انجام شده است، گفت: دندان‌پزشکی زیبایی، به ویژه کامپوزیت‌ها و اقدامات غیرتخصصی، و جراحی‌های پیکرتراشی شامل لیپوماتیک و لیپوساکشن، بیشترین ریسک بروز عفونت و عوارض جدی را دارند. این خطر زمانی به شدت افزایش می‌یابد که این اقدامات در مراکز غیرمجاز یا تحت نظارت افراد فاقد صلاحیت انجام شوند. متأسفانه بسیاری از مراجعه‌کنندگان بدون آگاهی از خطرات و بدون بررسی مجوز و صلاحیت پزشکان، وارد این جراحی‌ها می‌شوند و در نتیجه با آسیب‌های جسمی، زیبایی و روانی طولانی‌مدت مواجه می‌شوند.
اکثرمراکز زیبایی بدون حضور پزشک اداره می شود
وی با بیان اینکه اکثریت تبلیغات‌کنندگان خدمات زیبایی یا موسسه‌ای بدون مجوز هستند یا اگر مرکز مجاز باشد، پزشکی بر نظارتی ندارد و توسط تکنسین‌ها یا افراد فاقد صلاحیت جراحی انجام می‌شود، خاطر نشان کرد: چنین مراکزی که تحت عنوان موسسه فعالیت می‌کنند، حتی اگر قراردادی با یک پزشک داشته باشند، غالباً نظارت مداوم ندارند. نتیجه این است که مداخله غیرمجاز در امر پزشکی گسترده شده است.
مجازات مداخلات غیرمجاز در امر پزشکی و تأسیس مؤسسات غیرمجاز به هیچ وجه بازدارنده نیست
وی درباره پیشینه قانونی گفت: ماده ۳ قانون مربوط به مقررات امور پزشکی و دارویی، مداخلات غیرمجاز در امر پزشکی و تأسیس مؤسسات پزشکی غیرمجاز را جرم اعلام کرده است. اما تا سال قبل، مجازات‌ها بازدارنده نبودند؛ حداکثر جریمه نقدی تنها پنج میلیون تومان بود، که برای موسسه‌ای که فعالیت اقتصادی دارد، توجیه‌پذیر بود و چون احتمال شکایت کم است، ارتکاب جرم برایش صرفه داشت.
وی افزود: هیئت وزیران در راستای افزایش مجازات‌ها اقدام کرد؛ جریمه اولیه تا ۵۸۰ میلیون تومان و در صورت تکرار تا حدود ۱ میلیارد و ۱۶۰ میلیون تومان افزایش یافت. ولی این مقدار نیز به تنهایی کافی نیست؛ تا زمانی که مجازات حبس نیز پیش‌بینی نشود، بازدارندگی واقعاً محقق نمی‌شود. خوشبختانه لایحه‌ای که از جانب وزارت بهداشت و قوه قضاییه تهیه شده و به مجلس ارسال شده است، برای مداخلات غیرمجاز در امر پزشکی، مجازات حبس را پیش‌بینی کرده است.
مراجعین باید مجوز و تخصص پزشک را بررسی و با در نظر گرفتن ریسک و عوارض اقدام کنند
وی در پایان توصیه کرد: افرادی که قصد انجام عمل‌های زیبایی دارند، پیش از مراجعه حتماً در سایت سازمان نظام پزشکی، پزشک و مرکز را بررسی کنند. مطمئن شوند مرکز دارای مجوز است و پزشک متخصص آن عمل را انجام می‌دهد. همچنین ریسک و عوارض را بشناسند و آگاهانه تصمیم بگیرند.
قصور در جراحی زیبایی جرم است
فاطمه مولایی وکیل دادگستری در گفتوگو با میزان، گفت: با اشاره به رشد فزاینده جراحی‌های زیبایی از رینوپلاستی تا لیپوساکشن و تزریق فیلر در کشور گفت: اگرچه این جراحی‌ها درمانی نیستند، اما تابع مسئولیت حرفه‌ای، حقوقی و کیفری پزشک‌اند و هرگونه قصور در رعایت استاندارد‌های پزشکی که منجر به آسیب جسمی، روانی یا مالی بیمار شود، قابلیت پیگرد قانونی دارد.
این وکیل دادگستری گفت: قصور پزشکی زمانی رخ می‌دهد که پزشک برخلاف موازین علمی یا قانونی عمل کند و مطابق ماده ۲۹۵ قانون مجازات اسلامی، این عمل در حکم جرم شبه‌عمد بوده و مرتکب به دیه و تعزیر محکوم می‌شود.
به گفته وی، قصور پزشکی در جراحی‌های زیبایی می‌تواند اشکال متعددی داشته باشد. از جمله مصادیق بارز آن می‌توان به ارزیابی ناقص وضعیت جسمی و روانی بیمار قبل از عمل، عدم اخذ رضایت آگاهانه و انجام عمل توسط پزشک خارج از تخصص یا افراد فاقد پروانه طبابت اشاره کرد. همچنین عدم رعایت اصول استریل و مراقبت‌های پس از عمل، عدم اطلاع‌رسانی دقیق درباره عوارض احتمالی و تبلیغات فریبنده یا تضمین نتیجه خاص نیز از دیگر مصادیق قصور است که می‌تواند سلامت بیماران را به شدت تهدید کند. این اقدامات نه تنها خطر جسمی و زیبایی برای بیمار ایجاد می‌کند، بلکه مسئولیت حقوقی و کیفری پزشک را نیز به دنبال دارد.
اخذ رضایتنامه از بیمار پزشک را تبرئه نمی‌کند
مولایی تأکید کرد که در صورت اثبات تقصیر، حتی وجود رضایتنامه یا برائت‌نامه، مسئولیت پزشک را ساقط نمی‌کند و او همچنان از نظر کیفری و پزشکی پاسخ‌گو خواهد بود. وی افزود که چنانچه بی‌احتیاطی یا بی‌مهارتی پزشک منجر به آسیب یا فوت بیمار شود، قانون مجازات اسلامی مجازات حبس و پرداخت دیه را مقرر کرده است. از نظر حقوقی نیز پزشک موظف به جبران خسارت مادی، معنوی و جسمی بیمار است و باید ثابت شود که میان عمل پزشک و آسیب واردشده رابطه سببیت وجود دارد.
این وکیل دادگستری خاطرنشان کرد که نقض نظامات پزشکی، تبلیغ گمراه‌کننده یا تضمین نتیجه خاص از مصادیق تخلف انتظامی است که می‌تواند منجر به توبیخ، تعلیق یا لغو پروانه طبابت شود.
چگونه از پزشک متخلف شکایت کنیم؟
مولایی درباره مسیر شکایت از پزشک متخلف توضیح داد که اولین گام، مستندسازی است؛ بیمار باید پرونده پزشکی، نسخه‌ها، عکس‌ها، فاکتور‌ها و فرم رضایت را گردآوری کند، چراکه وجود رضایتنامه مانع شکایت نیست.
وی افزود که بیمار می‌تواند برای پیگرد کیفری به دادسرای جرایم پزشکی مراجعه کند، دادخواست حقوقی برای مطالبه خسارت تنظیم نماید یا شکایت انتظامی خود را به سازمان نظام پزشکی ارائه دهد تا اقدامات تنبیهی یا پیشگیرانه صورت گیرد.
مولایی ادامه داد: شکواییه باید شامل مشخصات بیمار و پزشک، شرح اقدامات یا ترک فعل و مستندات باشد و پس از ثبت، پرونده برای بررسی به کمیسیون‌های پزشکی قانونی ارجاع می‌شود تا میزان آسیب و رابطه آن با عمل بررسی گردد.
رضایت آگاهانه، عنصر کلیدی در پیشگیری از قصور پزشکی
مولایی با اشاره به اهمیت رضایت آگاهانه گفت: پزشک باید اطلاعات کامل درباره ماهیت عمل، عوارض احتمالی و گزینه‌های جایگزین را در اختیار بیمار بگذارد؛ این رضایت مسئولیت مطلق پزشک را رفع نمی‌کند، اما نشانه حسن نیت و اطلاع‌رسانی کافی است. او افزود که اثبات قصور مستلزم وجود سه عنصر است؛ رابطه سببیت میان اقدام پزشک و آسیب، تخلف از استاندارد‌های حرفه‌ای یا قانونی و ورود زیان جسمی، روانی یا مالی به بیمار.
این وکیل دادگستری در تأکید بر ضرورت پیشگیری از بروز خطا گفت: انتخاب پزشک متخصص، رعایت استاندارد‌های علمی و بهداشتی، ثبت مستندات، آموزش بیمار، پیگیری مراقبت پس از عمل و رعایت نظامات حرفه‌ای از مهم‌ترین راهکار‌های کاهش قصور پزشکی است. قصور پزشکی در جراحی زیبایی مسئله‌ای حقوقی، کیفری و اخلاقی است و رعایت اصول انسانی و مستندسازی دقیق می‌تواند از تضییع حقوق بیماران و پزشکان جلوگیری کند.
در ادامه عقیل متقدم جامعه شناس در گفتوگو با خبرگزاری میزان، تغییر هنجار‌های زیبایی تحت تاثیر ارائه بدن ایده‌آل توسط رسانه‌ها را مهم‌ترین عامل گرایش مردم به عمل‌های زیبایی می‌داند. او توضیح می‌دهد که معیار‌های زیبایی نسبت به گذشته تغییر کرده و افراد تلاش می‌کنند خود را با این معیار‌های جدید هماهنگ کنند. این تغییر هنجارها، پایه‌ای است که بسیاری از پیامد‌های بعدی چه اجتماعی، اقتصادی و چه روانی بر آن ساخته می‌شوند.
سرمایه زیبایی؛ پیوند ظاهر با سرمایه اجتماعی و فرهنگی
با شکل‌گیری معیار‌های جدید، اهمیت ظاهر تنها به زیبایی فیزیکی محدود نمی‌شود. متقدم به مفهوم سرمایه فرهنگی بوردیو اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد که اکنون نوعی سرمایه دیگر نیز شکل گرفته است که او آن را سرمایه زیبایی می‌نامد. این سرمایه می‌تواند اعتماد به نفس و روابط اجتماعی فرد را تقویت کند و حتی در خدمت سرمایه ارتباطی، اجتماعی و فرهنگی باشد. به همین دلیل، بسیاری افراد عمل‌های زیبایی را نه صرفاً برای رفع نقص جسمی، بلکه برای تطبیق با معیار‌های اجتماعی و افزایش سرمایه اجتماعی خود انجام می‌دهند.
شبکه‌های اجتماعی زیبایی را به یک نیاز ضروری تبدیل کرده‌اند
متقدم نقش رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی را در اینکه افراد حتی فراتر از نیاز واقعی خود، عمل زیبایی انجام دهند راکلیدی دانست و گفت: رسانه‌ها، استاندارد‌های زیبایی جهانی را در ایران ترویج می‌کنند و با نمایش ستاره‌ها و افراد مشهور، فرد را به همزادپنداری با این معیار‌ها وادار می‌کنند. زاویه فک، اندازه بینی، ابرو، مژه و اندام نمونه‌هایی از ویژگی‌هایی هستند که مردم تلاش می‌کنند خود را با آنها هماهنگ کنند.این فشار رسانه‌ای باعث می‌شود زیبایی به یک نیاز ضروری تبدیل شود؛ رسانه‌ها با اعمال نقش نظارت اجتماعی، این فرهنگ را تقویت می‌کنند و افراد را به چرخه‌ای بی‌پایان از جراحی‌ها و اصلاحات ظاهری می‌کشاند.
ابعاد اقتصادی و طبقاتی گرایش به عمل‌های زیبایی
متقدم توضیح می‌دهد که پزشکان و فعالان حوزه سلامت به ارائه این خدمات گرایش پیدا کرده‌اند و تولیدکنندگان ابزار و مواد مرتبط وارد بازار شده‌اند. این رقابت باعث شده هزینه‌ها برای طبقه متوسط نیز قابل دسترسی باشد و تنها عمل‌های سنگین و خاص، طبقات بالاتر را درگیر کند.این ابعاد اقتصادی با نارضایتی از خود و فرهنگ مصرف‌گرایی ترکیب می‌شوند و فشار بیشتری برای مطابقت با معیار‌های زیبایی ایجاد می‌کنند. نتیجه این فشارها، گرایش روزافزون به عمل‌های متعدد و اصلاحات ظاهری است.
یکی از بارزترین اثرات عمل‌های زیبایی، گسترش حس نارضایتی از خود است
متقدم درباره پیامد‌های منفی این پدیده هشدار داد و گفت: یکی از بارزترین اثرات عمل‌های زیبایی، گسترش حس نارضایتی از خود است. وقتی یک معیار زیبایی خاص مد می‌شود، افرادی که نتوانند خود را به آن معیار برسانند، احساس ناکافی بودن می‌کنند. حتی کسانی که عمل کرده‌اند، ممکن است همچنان به دنبال اصلاحات بیشتر باشند.
متقدم تاکید می‌کند که این نارضایتی باعث مقایسه مداوم با دیگران، کاهش رضایت از ظاهر و فشار روانی و اجتماعی مداوم می‌شود. گاهی این حس نارضایتی به حدی شدت می‌یابد که تمام ابعاد زندگی فرد را تحت تأثیر قرار می‌دهد؛ شخصیت، اعتماد به نفس، روابط اجتماعی و حتی سرمایه‌های فرهنگی و اجتماعی قربانی تمرکز بیش از حد بر ظاهر می‌شوند.